تاکید علما بر لزوم بازنگری و اصلاح «اصول فقه» | تبار شناسی «اجتهاد» و نسبت میان فقه و علوم جدید

خبرگزاری رسا ـ گروه بین‌الملل: معضل فتوا که چندی است دامن کشورهای عربی به ویژه جامعه دینی مصر را گرفته سبب شده تا نهادهای تصمیم ساز در عرصه فتوا مانند الازهر، دارالافتا و وزارت اوقاف مصر هر ساله با تشکیل کنفرانس جهانی فتوا و دعوت از اندیشمندان، علما و صاحب نظران دینی به راهکاری عملی و قابل اجرا جهت برون رفت از معضلات دست یابند.

در همین راستا چهارمین کنفرانس جهانی فتوا به همت دارالافتای مصر و با ریاست شوقی علام مفتی این کشور در قاهره برگزار و شخصیت های دینی بیش از 70 کشور در این کنفرانس حضور یافتند. بررسی مکانیزم صدور فتوا، تاکید بر اهمیت اجتهاد و نواندیشی دینی، تاثیر مکان و زمان در استنباط، لزوم بازخوانی تراث اسلامی با هدف پاسخگویی به مسائل مستحدثه از مهمترین نکاتی است که در اولین روز این کنفرانس مطرح شد.

مفتی لبنان: نیازمند انقلاب فقهی هستیم
شیخ عبداللطیف دریان مفتی مصر در ابتدای سخنان خود با تشکر از مفتی مصر به دلیل برگزاری این کنفرانس تاکید کرد که هیچ مسأله‌ای همچون فتوا نیازمند همدلی، مشورت و همفکری نیست زیرا امروز به دلیل مراجعه مردم به علما در امور خرد و کلان عرصه فتوا را به یکی از شئونات ضروری زندگی مسلمانان تبدیل کرده است.

وی افزود: هدایت و ارشاد مردم در جامعه و حل مشکلات آنان مرهون آماده سازی مفتیان برای پاسخگویی به پرسش های مردم با تقویت علم و عمل است. کثرت افراد نااهل که با سوء استفاده از فراهم بودن شرایط، عرصه فتوا را در اختیار گرفتند، تاثیر سلبی را بر فتوا گذاشته از این رو باید نظم در ساحت فتوا را که نشأت گرفته از مسؤولیت پذیری و اهتمام به دین اسلام است، بار دیگر زنده کنیم.

مفتی لبنان نواندیشی در عرصه فتوا را ضرورت هر زمان و مکانی دانسته و خاطر نشان کرد: اجتهاد و استنباط احکام شرعی مقصد علما و فقها است پس باید چهارچوب اجتهاد و شرایط تجدد مورد بررسی قرار گیرد. ما نیازمند یک انقلاب فقهی از سوی کبار علما هستیم. در عملیات استنباط برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه به مواردی برخورد کرده که ضرورت بازخوانی شیوه اجتهاد را دوچندان می‌کند.

عالم اهل سنت لبنان تصریح کرد: باید سه شرط مسائل مستحدثه پیش رو، رجوع به کتاب و سنت  و نیز دریافت مصلحت و دفع مفسده را همزمان در نظر داشته باشیم. طبیعت عصر مدرن بستر وسیعی را برای اجتهاد در برابر علما گشوده که ورود در این عرصه دقت و آگاهی بیشتری را خواهان است.

اهتمام اسلام به انسان نشان از عظمت این دین مبین دارد
شیخ دریان در بخش دیگری از سخنان خود با تشریح ماهیت فتوا، شروط صدور فتوا، شرایط مفتی و اهمیت فتوای صحیح در رشد و تعالی جامعه به مسأله فقه الجنین اشاره و گفت: فقه اسلامی متکفل بیان احکام جنین و حقوق مادی و معنوی آن شده و فقهای اسلام با استنباط از نصوص شرعی نقش بسزایی را در تحقق مقاصد شریعت اسلامی به ویژه موضوعات مستحدثه جوامع اسلامی ایفا کرده‌اند.

وی با اشاره به اهتمام شریعت اسلامی به جنین و مادر ادامه داد: از حقوق دیگر جنین آن است که به اجماع فقها اگر مادر مرتکب جنایت موجب حد مانند زنا، سرقت یا قتل شود تا زمان وضع حمل انجام مجازات به تعویق خواهد افتاد. همچنین اگر زوجه از همسر خود جدا شود در حالی که دارای فرزند است نفقه آن بر عهده پدر است.

مفتی لبنان با بیان اقوال فقهای مذاهب اسلامی در حرمت سقط جنین و نیز الحاق ولد شبهه به زوج مطابق قاعده «الولد للفراش» تصریح کرد: عنایت اسلام به حقوق جنین نشان از عظمت اسلام و دستورات این دین مبین در احترام به کرامت انسانی دارد. اسلام پیش از زمان تولد کودک تا پس از آن تمام حقوق فرزند مانند سهم الارث، وقف بر کودک، نماز و ... را بیان کرده است زیرا شریعت اسلامی به حفظ جان، مال، عقل و ناموس بسیار اهمیت می‌دهد.

زمان و مکان دو عنصر تاثیرگذار در اجتهادند
از سوی دیگر سید عبدالرحمن آل هاشم مشاور امور دینی و قضایی پادشاهی ابوظبی و عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر به عنوان سخنران روز دوم این کنفرانس بر اهمیت زمان و مکان به عنوان ضابطه مهم در امر استنباط و اجتهاد تاکید کرد.

سید آل هاشم خاطر نشان کرد: علما در فتواهای خود جانب عرف، لغت، و مصلحت عامه را رعایت کرده و زمان، مکان و شخص مکلف را نیز در نظر دارند از این رو حکم مریض با حکم انسان سالم یکی نیست همانگونه که صدور فتوا در یک زمان مشخص با یک شرایط معیّن به معنای حکم به همان فتوا در شرایط دیگر نیست.

وی افزود: نصوص اسلامی به دلیل منحصر بودن تمامی جزئیات را در بر ندارد بلکه قواعد و اصول کلی را بیان کرده است از این رو فقیه باید با تحقیق مناط و تطبیق اصول کلی بر موضوعات، فروعات متعدد فقهی را از این قواعد کلی استنباط کند. مثلا خداوند ربا را حرام و بیع را حلال کرده اما اقسام بیع را بیان نکرده و این وظیفه فقیه است که مشخص کند کدام معامله ربا و کدام بیع است.

عضو مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر با بیان اهمیت لحاظ مکان و زمان در استنباط اظهار داشت: مفتی علاوه بر اشراف بر موضوعات وابسته به مکان و زمان باید از هوش و درایت کافی برخوردا باشد به گونه‌ای که نیرنگ، حیله و دسیسه دشمنان دین را شناخته و اجازه ندهد که کلام باطل در لباس حق خود را عرضه کند که در این صورت با صدور فتوای غلط آسیب جدی به اسلام وارد می‌شود.

مشاور امور دینی و قضایی پادشاهی ابوظبی تحقیق مناط را همان اجتهاد دانسته و تصریح کرد: تعصّب بر منقولات بدون خوانش متون دینی به گمراهی منجر خواهد شد. اجتهاد یعنی تطبیق فروع بر اصول به گونه‌ای که احکام شریعت اسلامی در یک نظام واحد تنظیم و تفسیر شود.

اصول فقه باید مورد بازبینی قرار گیرد
شیخ منصور مأمون النیاس مشاور دینی رییس جمهور سنگال شریعت اسلامی را نه یک دین ثابت و جامد بلکه یک دین پویا توصیف کرده و گفت: اسلام همسو با پیشرفت‌های بشری و متناسب با زمان و مکان پویایی خود را در تنظیم زندگی مسلمانان حفظ کرده است از این رو نقش فتوا و نیاز مسلمانان به آن در عصر مدرن بیش از پیش احساس می‌شود.

النیاس افزود: هر مسلمانی باید حکم الهی را در اعمال خود بداند بنابراین هیچ فعلی نیست که برای آن فتوایی صادر نشده باشد لذا اگر عامل خود فقیه باشد به نظرات خود عمل کرده در غیر این صورت باید مطابق با آیه ﴿فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ﴾ به یک فقیه جامع الشرایط رجوع کند.

وی تاریخ اجتهاد را از زمان اصحاب سلف دانسته و تصریح کرد: ساماندهی به امر فتوا، رجوع به مفتیان و استفتاء از آنان از دوران اصحاب سلف مرسوم بوده و اکنون نیاز جامعه اسلامی به فتوا بیش از پیش بوده و پاسخ به سوالات جامعه مرهون ارتقای سطح علمی مفتیان، پیشرفت قواعد اجرایی، تغییر دیدگاه‌ها نسبت به مسائل عصر جدید و تطبیق آن با مقاصد شریعت است.

مشاور دینی رییس جمهور سنگال خاطر نشان کرد: مسأله فتوا در شرایط امروزی بیش از هر زمان دیگری نیازمند به وضع ضوابطی برای حفظ قداست و جایگاه فتوا، تعیین شروط صدور فتوا در سایه سیل خروشان رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی، تبادل معلومات و افزایش سطح آگاهی مردم است. چالش امروز جهان اسلام تجددگرایی در امر فتوا و ایجاد مکانیسم جدیدی برای صدور فتوا متناسب با شرایط روز است.

شیخ النیاس با مفهوم شناسی معانی اصول، تجدد، فتوا و نواندیشی ادامه داد: فتوا نتیجه تطبیق حکم شرعی با واقع پس از تحقیق و تتبّع فقیه در منابع است. توانایی تطبیق حکم با واقع نیازمند درک صحیحی از واقعیت است از این رو در عرصه تجدد فتوا باید ساختاری مشخص به رابطه میان واقع، علم و عالم سامان ببخشد.

عالم اهل سنت امارات ابراز داشت: تجددگرایی در عرصه فتوا نه یک امر اختیاری که یک مسأله ضروری است. پیشرفت زندگی بشری و تغییر بسیاری از ساختارهای زندگی انسانی در جوامع مدرن ضرورت رجوع به منظومه دینی و اصول و قواعد استنباط را حتمی ساخته است. در عرصه تغییر مکانیسم فتوا باید به ابزار و اسلوب‌های استنباط احکام بیش از پیش توجه شود.

وی با اشاره به نقش مفتی در فرایند استنباط تاکید کرد: موضوعات روز مانند مسائل روانشناسی و جامعه شناسی در استنباط احکام شرعی تاثیر دارد. علم اصول فقه باید جایگاه خود را مجددا به دست آورده و زوائد آن حذف و در برخی موارد مسائل جدید به آن اضافه شود. لازم است که علم الافتاء به عنان شاخه‌ای از فقه جدید مورد بررسی قرار گرفته و با تاسیس مراکز مختص به فتوا، اجتهاد گروهی به جای اجتهاد فردی مورد توجه قرار بگیرد.

مشکل جامعه جهانی فقدان اخلاق و معنویت است
مصطفی ابراهیم سریچ مفتی سابق بوسنی از سخنرانان چهارمین کنفرانس جهانی فتوا، با تمرکز بر وظیفه مفتیان در شرایط بحرانی امروز جامعه اسلامی گفت: به دلیل تکثر نظرات متناقض و متضاد پیرامون دین صحیح و فقدان همزیستی مسالمت آمیز میان پیروان ادیان آسمانی، جوامع دینی با تشویش‌های فکری و انحرافات اخلاقی رو به رو هستند.

وی افزود: این بحران چه در ساحت فردی و چه در عرصه اجتماعی زاییده عصر ارتباطات و تکنولوژی نیست بلکه در هر زمانی از تاریخ چنین انحرافات اخلاقی ـ فکری وجود داشته اما امت اسلامی بیش از هر وقت دیگری با بحران اختلاف‌ها، چند دستگی و تکثرگرایی مواجه است که این امر حقیقتا مایه حزن و اندوه است.

شیخ سریچ با بیان اهمیت روحیه و مزاج مفتی به عنوان عنصر اساسی فرایند صدور فتوا خاطر نشان کرد: شرایط نفسانی مفتی در امر اجتهاد مهم است از این رو علما به تبیین شرایط مفتی، صفات و احکام و آداب اجتهاد پرداخته‌اند. غایت فتوا درمان نفس و قلب انسان است.

مفتی سابق بوسنی ادامه داد: مفتیان بسان طبیبان و سوال کنندگان همانند طالبان درمان و مشتاقان معالجه امراض روحی و نفسانی خود و نیز پاسخ به پرسش‌های دینی، اجتماعی و شخصی هستند. مفتی برای آنکه بتواند نقش طبیب روان را بازی کند باید علاوه بر شناخت کامل از شرایط و واقعیت‌های اطراف خود، شایستگی صدور فتوا را نیز داشته باشد.

وی اظهار داشت: مشکل امروز جهان فقدان عقل نیست بلکه ضعف در امور اخلاقی و معنوی است و دلیل آن تشویشات ذهنی ـ نفسانی برخاسته از ناآگاهی و از خود بیگانگی آدمی و ناتوانی در تاثیرگذاری افراد در جامعه است به گونه‌ای که افراد خود را به عنوان بخشی از چرخه پیشرفت به شمار نمی‌آورند.

شیخ سریچ در پایان تصریح کرد: از تجربه زیستن در دوران صلح و جنگ دانستم که کتاب مقدس مادامی که به قلوب انسان‌ها وارد نشود به قانون بدل نخواهد شد. قانون نه در کتاب بلکه در قلب انسان‌ها است. این دل است که حب و بغض دارد. این دل است که محبت را به بغض و کینه را به محبت بدل می‌کند. با دل است که می‌توان آینده تاریخ را ساخت و به جای جنگ افروزی با صلح همزیستی مسالمت آمیز داشت.

احیای اجتهاد واجب شرعی و ضرورت جامعه اسلامی است
محمد بشاری دبیرکل شورای جهانی جوامع مسلمان نیز سخنان خود را با بیان و تبیین برخی مصطلحات مانند جامعه مسلمان و اقلیت، مفهم فتوا و استفتاء، حکم تکلیفی و تمایز میان حکم فقهی و حکم قاصی آغاز و تبیین مفهومی را یکی از راهکارهای موثر در عرصه درمان بحران فتوا توصیف کرد.

بشاری احیای اجتهاد و تحصیل شروط آن را واجب شرعی و ضرورت جامعه اسلامی دانسته و خاطر نشان کرد: فتوا در جوامع مسلمان مطابق با شیوه‌ای است که در آن ارتباط حکم شرعی با شرایط جامعه و مکان زیست مکلّف لحاظ می‌شود و این امر با فقه ترخّص یا فقه ضرورت که جزئی از فقه عام اسلامی است متمایز است.

وی با اشاره به مسأله شکل گیری جوامع کوچک اسلامی در سرزمین‌های غیر اسلامی گفت: طبیعت حضور اسلام در سرزمین‌های غیر اسلامی به عنوان یک اقلیت دینی در جامعه دارای ادیان مختلف نیازمند فقه جدید است که مشکلات و مسائل مسلمانان غرب نشین را پاسخگو باشد.

دبیرکل شورای جهانی جوامع مسلمان اظهار داشت: مسأله اجتهاد گروهی یک نیاز از زمان‌های گذشته است و مسأله امروز یا دیروز نیست مهم آن است که اجتهاد گروهی را توسعه داده و با هدف کاهش اختلافات در عرصه فتوا از این شیوه و الگو استفاده کنیم.

نواندیشی دینی، جوهره اسلام محمدی(ص)
شیخ حبیب جفری رییس موسسه دینی طابة ابوظبی از دیگر سخنرانان این کنفرانس با بیان اهمیت نواندیشی در عرصه حقوق بشر مبتنی بر آموزه‌های شرعی خاطر نشان کرد: برخی با اعلامیه جهانی حقوق بشر به شکل کامل مخالف و آن را در ضدیّت با شریعت اسلامی می‌بینند در حالی که راهکار اساسی در جوهره نواندیشی نهفته است.

شیخ جفری با بیان شروط تجدّد و نواندیشی گفت: جوهره اصلی تجدد دینی در ساختار معرفتی آن یعنی عمل برای اقناع جامعه جهانی به آنکه احکام اسلامی خارج از چهارچوب حقوق بشر نیست. سخن از نواندیشی در برابر ضرورت تعیین عهدنامه جهانی حقوق بشری خود را نشان می‌دهد.

وی با اشاره به مشکلات جوامع اسلامی افزود: تطبیق شریعت اسلامی بدون وجود طرحی جامع در جهت تحقق مصالح امت اسلامی یکی دیگر از مشکلات است از این رو راهکار در جوهره تجدد، منابع اطلاعاتیی و تغییر دیدگاه مسلمانان نسبت به علوم روز و مسائل جدید فلسفه اخلاق نهتفه است.

رییس موسسه دینی ابوظبی اظهار داشت: سازمان‌ها، نهادها و موسسه‌های دینی همانند گذشته از مقبولیت و مرجعیت برخوردار نیستند همانگونه که جوانان نیز حماسه و شور دینی گذشته را ندارند. مرجعیت فکری در عصر حاضر سبب شده تا منابع معرفتی چند بعدی شود. امروز علوم انسانی به دست علوم تجربی از بین رفته است.

شیخ جفری در پایان با نقد تز «مرگ فلسفه» تصریح کرد: اینکه گفته شود فلسفه دیگر کارایی ندارد خود یک نظام فکری و یک اندیشه فلسفی است. افول امپراتوری اخلاق و تمرکز بر انسان محوری بیش از پیش ما را به سوی همزیستی مسالمت آمیز و شنیدن سخنان مخالفان سوق داده است./981/ب911/ر